Wonen in je droom in duurzame drijvende woonwijk Schoonschip

Op de nieuwe woonark van Mijke de Kok en Wouter Valkenier wordt recycling gevierd. Al op de scheepswerf in Diemen pronken ze met de kroonluchter die een ereplaats krijgt in hun interieur, gemaakt van zeventien Amsterdamse straatlantaarns die moesten wijken voor led-verlichting.

Niet zonder trots tonen ze ook de 'recirculatiedouche', die zowel water als warmte van het putje terugpompt naar de douchekop. Ze hebben drie dochters en kleine meisjes worden groot, zegt Valkenier lachend. "We verwachten dat ze eindeloos gaan douchen."

In hun ark, die vandaag naar haar ligplaats in de drijvende woonwijk Schoonschip wordt gesleept, hebben ze veel gebruikte materialen verwerkt. Een raampartij schoot over bij de bouw van een kantoor. Planken zijn gemaakt van oude meerpalen uit de haven. Uit milieubewustzijn, maar ook omdat het doorleefde hout hun schip karakter geeft. De Kok: "Dit is hout dat tachtig jaar in het water heeft gestaan."

Valkenier, architect van beroep en bekend van Hannekes Boom en Tuin van Bret, heeft als ideaal om uit te gaan van bouwmaterialen die voorhanden zijn, in plaats van nieuwe grondstoffen te gebruiken. 

In zijn eigen woonark komt hergebruik tot in de nieuwste snufjes terug, zoals het ventilatiesysteem dat met de afgevoerde lucht frisse lucht van buiten verwarmt. Net als in de douches worden ook in de toiletten en de gootsteen energie en grondstoffen teruggewonnen. In de keuken gaat groenteafval door hakselaars zodat het een grondstof voor biogas wordt.

Zwart water
Maar het is vooral het samenspel van de dertig arken dat Schoonschip zo speciaal en zo duurzaam maakt, zegt Sascha Glasl, architect en met zijn bureau Space&Matter een van de ontwikkelaars van het concept achter Schoonschip. De schepen wisselen onderling energie uit en hebben stuk voor stuk vacuümtoiletten en een apart leidingenstelsel voor 'zwart water'. 

In een bioraffinaderij worden plas en poep ter plekke omgezet in bio­gas. Het is een experiment van Waternet waaruit moet blijken of 'decentrale sanitatie' binnen een buurt efficiënter is dan een grootschalig rioolstelsel dat uitwerpselen vanuit de hele stad samenbrengt in de haven.

Schoonschip werpt zich daarmee op als buurt van de toekomst. Of zoals het plan was waarmee initiatiefnemer Marjan de Blok in 2008 begon: de duurzaamste drijvende wijk van Europa.

De schepen zijn zoveel mogelijk zelfvoorzienend en energieneutraal. Hun eigen stroomnet, een 'smart grid', verdeelt de door 500 zonnepanelen opgewekte stroom eerst zo efficiënt mogelijk over de 46 huishoudens en de accu's die alle dertig schepen aan boord hebben. Daardoor kan nog veel energie worden bespaard, althans, ook dat wordt onderzocht. 

Veel creatieven
Het maakt Schoonschip tot een plek waar veel milieubewuste Amsterdammers graag willen wonen. Zo'n honderd belangstellenden lieten zich de afgelopen jaren op de wachtlijst zetten. Valkenier: "Waar kun je nou in Amsterdam je eigen droom verwezenlijken?" 

Als in februari en maart ook de overige schepen volgen, telt Schoonschip ruim honderd bewoners - gezinnen met kinderen, maar ook samengestelde huishoudens in kangoeroewoningen met familie op leeftijd. Nogal wat Schoonschippers zijn werkzaam in de milieubeweging of beroepsmatig bezig met duurzaamheid. Verder veel creatieven: kunstenaars, regisseurs, acteurs.

"Iedereen brengt zijn eigen expertise in," zegt Yvonne van Sark. Zelf werkt ze als communicatiedeskundige, haar man Markus Schmid werkt bij milieuorganisatie Wise. Al jaren komen de bewoners regelmatig bij elkaar in werkgroepen. "Dat je je buren al kent maakt het bijzonder," zegt Van Sark. Daar komt bij: duurzaamheid heeft ook een sociale kant. 

Groen is ook een kwestie van gedrag, van doen. Zo zijn er lange discussies gevoerd over het beperkte aantal auto's langs de walkant. Dat moeten toch zoveel mogelijk deelauto's zijn? Op een van de schepen komt een gemeenschappelijke ruimte, met alle mogelijkheden van dien. "Schoonschip kan ook een vehikel zijn om samen voedsel in te kopen."

Hun woonark onderscheidt zich van de rest van Schoonschip door de isolatie van stro. De consequentie is wel dat de buitenmuren extra dik worden, ruim veertig centimeter, en dat gaat ten koste van schaarse binnenruimte. "Onze taxateur vroeg meteen: waarom zou je dat doen met die hoge vierkantemeterprijs in Amsterdam?"

Zo hebben alle pioniers wel een verhaal over de compromissen die ze moesten sluiten bij de bouw van hun duurzame droomschip, dat zoals het hele leven een kwestie van geven en nemen is geworden. Van schipperen. "Ik had eigenlijk alles met tweedehands hout willen doen," zegt Matthijs Bourdrez, die met zijn bedrijf Solar Sedum groene daken ontwerpt. 

"Maar als je al genoeg planken vindt, dan zijn ze krom of er zitten spijkers in, waardoor de schaaf stukgaat." Noodgedwongen is het toch nieuw hout geworden. "Vier maanden geleden dacht ik: ik ga het anders niet meer redden." 

Jaren later klaar
Hout houdt broeikasgas CO2 vast, terwijl andere bouwmaterialen als staal en beton juist veel energie kosten. Door de speelse opzet met veel vides, doorkijkjes en trappen (acht!) ontkwam hij er toch niet aan om staal te gebruiken.

Nog zo'n dilemma: het hout is deels van Amsterdamse iepen, Stadshout, van de stichting die hout van gekapte bomen een tweede leven geeft. Daarmee had het hout nog geen FSC-keurmerk, terwijl dat wel een voorwaarde was die de gemeente had gesteld aan Schoonschip.

Makkelijk is het niet om te pionieren, zegt ook Valkenier. Zijn restpartijen hout waren niet allemaal even lang, dus dat werd een hele puzzel. En Schoonschip is jaren later klaar dan ooit de planning was. "Die kozijnen hebben drie jaar in de opslag gelegen."

Het plan voor Schoonschip ging zelfs nog vooraf aan het succes van De Ceuvel, de broedplaats verderop aan het Johan van Hasselt­kanaal waar met experimentele en toch tastbare technologie van afval weer grondstoffen worden gemaakt - van etensresten uit het populaire café, tot fosfaat en compost uit de toiletten.

"Vanuit heel Nederland kwam belangstelling," vertelt Glasl. "Met de wijk Schoonschip komen we pas op een schaal dat we echt dingen kunnen bereiken. Dat lukt niet met composttoiletten; dat zijn oplossingen die alleen werken met kleine aantallen bezoekers een deel van de dag. Schoonschip wordt echt een dorpje binnen de stad."

Met zijn architectenbureau ontwierp Space&Matter ook de steiger die fungeert als ontmoetingsplek en als infrastructuur voor alle stroom- en waterleidingen. "Toen bedacht ik: daar wil ik zelf ook wel wonen."

Anderen mogen ons kopiëren
"We gaan hier nog veel meer duurzame innovaties krijgen. Met zoveel woningen kunnen we echt dingen lostrekken, laten zien dat we auto's en elektrische bakfietsen kunnen delen. Ik hoop ook dat we ons eigen voedsel kunnen produceren." 

En dat zijn dan meteen oplossingen die hun waarde bewijzen in andere buurten. Want een smart grid of bioraffinaderij is niet alleen weggelegd voor woonschepen.

Zulke fraai vormgegeven schepen zijn op zich niet de duurzaamste woonvorm, denkt Bourdrez hardop. Het is ook geen optie voor de hele stad. Het woord 'decadent' valt zelfs. Vanaf de scheepswerf in Diemen wijst hij richting IJburg: dat is pas efficiënt. Met veel mensen op een kluitje, rechte gevels, minimalistisch.

Andere bouwers kunnen dan wel weer lessen trekken uit Schoonschip. Juist omdat iedereen zijn eigen innovatieve oplossingen heeft gezocht. Gekscherend: "Het was makkelijker geweest als we gewoon een projectontwikkelaar hadden gevraagd om dertig schepen te bouwen. Maar dan hadden we lang niet zoveel geleerd." 

Alle lessen worden vastgelegd in een dik rapport. "Anderen mogen ons kopiëren."