Diederik Jekel: 'Wij willen gewoon rare dingen ontrafelen'

Als je met Diederik Jekel praat, krijg je in feite een serie minicolleges te aanschouwen. Vraag hem bijvoorbeeld naar wat zijn afstudeerrichting vastestoffysica nou precies behelst,en Jekel steekt op aanstekelijke manier van wal.

Zonder ingewikkelde terminologie of droge feiten, mét gebruik van de ruimte en zijn glimmende pretogen.

"Deze tafel, jij en ik, wij zijn allemaal gemaakt van dezelfde soort steentjes. Net zoals je thuis vroeger met lego een autootje en een huisje kon maken, zo werkt de natuur ook. Ze heten atomen, maar het is precies hetzelfde concept. Met de 92 atomen die de natuur heeft, kun je alles in elkaar zetten." 

"En waar wij vaste­stoffysici naar kijken is: waarom kan ik niet door deze houten tafel heen kijken? Waarom wel door dit glas? Waarom geleidt het glas van deze telefoon wel elektriciteit, maar jouw pen niet?"

Jekel is op de eerste plaats een bètanerd, zoals hij het zelf noemt. Van kleins af aan probeert hij de wereld te ontrafelen. Wat hij niet begrijpt of zich niet kan voorstellen, is per definitie interessant en het onderzoeken waard.

"Ik vind het heel plezierig om me over te geven aan het grotere perspectief. Dat ik me verdrietig voel, Jupiter zie en denk: o ja, ik heb liefdesverdriet, er is iemand overleden of iets naars gebeurd, maar Jupiter is 1300 keer zo groot als de aarde en draait al 4,5 miljard jaar rond. Of ik nou leef of sterf, verdrietig ben of niet: het maakt Jupiter geen reet uit." 

Naast wetenschap is Jekel een enorme liefhebber van televisie. Het eerste beroep dat hem trok, was dat van presentator. 

"Ik zag dat mensen als Jos Brink, Ron Brandsteder en later Carlo en Irene voor miljoenen mensen een wereld konden scheppen die ze onder controle hadden, die gezellig was, met een showballet... dat heeft me altijd mateloos gefascineerd."

In 2010 maakte u uw debuut op televisie, als expert in De wereld draait door. Hoe kwam u daar als jonge, onbekende wetenschapper uit Enschede terecht? 
"Nog tijdens mijn afstuderen liep ik stage bij het wetenschappelijke consumentenprogramma Weet wat je koopt. Zo leerde ik een redacteur van De wereld draait door kennen. Jaren na die stage heb ik die redacteur geappt dat ik wel iets zou kunnen komen vertellen over de Nobelprijs, die die dag werd uitgereikt." 

"Ik dacht er verder niet meer over en ben weer vacuümpompen gaan repareren. Een half uur later werd ik gebeld door een 020-nummer, de redactie van DWDD. Ik had alleen geen verhaal klaar. Ik heb een beetje gebluft en tegen de redactrice gezegd dat ik later moest terugbellen omdat ik te emotioneel was van het nieuws." 

Jekel lacht hard. "Voor een tv-maker is dat fascinerend, dacht ik - dat er kennelijk een dude in Enschede emotioneel wordt van de Nobelprijs. Dat is hoe dan ook toptelevisie!" 

"Nadat ik haar had teruggebeld, ben ik alvast in de trein naar Amsterdam gaan zitten. Tussen Apeldoorn en Amersfoort hoorde ik dat ik naar de uitzending mocht komen. Daarna ben ik al snel fulltime als wetenschapsjournalist gaan werken." 

U hebt uzelf actief op televisie gelanceerd. Waarom bent u niet gaan promoveren?
"Ik mis het onderzoek aan de universiteit nog elke dag, maar kwam er snel achter dat ik een gemiddelde, degelijke onderzoeker zou zijn. Een 7, misschien een 8. Ik ben geen Einstein. Het overbrengen van wetenschap naar een breed publiek, het simpel uitleggen, dát gaat mij makkelijker af dan de gemiddelde natuurkundige."

"Ik kan er allerlei verheven dingen bij bedenken, maar ik vind het gewoon mooi het kwartje te zien vallen bij iemand, en te laten zien dat het heel bevredigend kan zijn om je ergens in te verdiepen en in vast te bijten." 

"Ook sta ik graag op een podium; ik heb altijd aan toneel en comedy gedaan. Ik twijfelde nog even tussen een wetenschappelijke studie en de toneelschool."

Wetenschappers hebben het imago nogal droog of stoffig te vertellen.
"Dat komt doordat de essentie van de wetenschap de inhoud is. Drie formules op een blaadje kunnen je al een Nobelprijs opleveren. In de jaren twintig heeft letterlijk iemand een Nobelprijs voor een formule gekregen: f=E/h." 

"Als wij zo'n formule zien, horen wij de mogelijkheden; misschien is het vergelijkbaar met hoe muzikanten muziekschrift kunnen horen, of dichters poëzie lezen."

"De formule van Einstein bijvoorbeeld, die ik op mijn bovenbeen heb laten tatoeëren. Daar zit in verstopt waarom de aarde om de zon draait, waarom de sterren geboren worden en weer ­kapotgaan, zwarte gaten, de oerknal... Dat hele universum zit in die ene sierlijke dicht­regel! Ik vind dat echt mooi." 

"Wij zijn talige wezens, maar aan de formules heb je in principe genoeg."

Heeft u altijd doorgehad dat uw specialiteit ligt in het maken van die vertaalslag? Van de formules naar normalemensentaal?
"Ja - ik ben altijd een ouwehoer geweest. In groep 6 heb ik een spreekbeurt gehouden over het atoom, met isotopen, ionen, elektronen, dat soort dingen. Ik begon die spreekbeurt met een suikerklontje en een hamer. 'Kijk, dit is een suikerklontje,' zei ik. 'Als ik erop sla met de hamer zijn het kleinere stukjes." 

"Stel je nou voor dat ik heel hard blijf slaan. Dan worden het steeds kleinere stukjes, toch? Nou, het kleinst mogelijke stukje dat ik kan krijgen dat nog steeds suiker is - dus zoet smaakt, wit is, al dat soort dingen - noemen we een molecuul.' Ik leerde dat van mijn moeder; zij was lerares op een hogeschool." 

Vindt u het noodzakelijk dat de gemiddelde ­Nederlander meer weet over wetenschap?
"Ik denk dat het belangrijker dan ooit is dat wij als mensheid met elkaar nadenken over uitvindingen en maatschappelijke ontwikkelingen. Wat willen we met sociale media, robotisering, of genetische modificaties? Welke consequenties hebben die uitvindingen?"

CV

Geboren Bilthoven, 22 juni 1984
Opleiding Master vastestof­fysica, Universiteit Twente
Loopbaan
2010: Eerste optreden De wereld draait door
2012: De nationale wetenschapsquiz junior
2013: Huisje boompje beestje
2013-2018: Focus (voorheen De Kennis van nu genoemd)
2014: boek Bèta voor alfa’s
2015-2018: Professor Nicolai en Dr. Beckand
2015-2018: Willem Wever
2017: deelname Wie is de Mol?
2018: jurylid Een goed stel hersens
2018: Vetgelukkig?!

"Wat is het probleem van kernenergie, en moeten we dat aanpakken, of niet? Het maakt me niet uit wat we met die centrales doen, maar mensen moeten zelf een keuze kunnen maken. Anders moet je achter een willekeurige droeftoeter aanlopen die het hardste schreeuwt."

Wat is de methode-Jekel? Hoe maak je ­ingewikkelde wetenschap behapbaar voor de leek?
"Het probleem met wetenschap is dat je met 2-0 achterstand begint. Mensen hebben vaak negatieve associaties. 'Dit ga ik niet snappen, dit doet me denken aan vroeger, aan die nare docent, aan examenstress, ik ben altijd zo dom..." 

"Daarnaast is het vrij uniek dat je over bèta­wetenschap op een trotse manier kunt zeggen dat je er niets van weet. Matthijs van Nieuwkerk doet dat af en toe. Hij maakt opmerkingen als 'ik ben ook maar een eenvoudige schoenlapper' of 'we hebben niet allemaal jouw hersenen'."

"Het is goed bedoeld, maar voor mij fucking irritant. Ik wil juist dat mensen pas na afloop van mijn gesprek concluderen of ze iets begrijpen of niet, en niet vooraf. Ik probeer dus eerst op hetzelfde niveau te komen als mijn publiek, en niet over te komen als die onbegrijpelijke natuurkundige." 

"Ik stel me voor, kijk iedereen echt even aan, en zeg dan meestal dat wetenschappers gewoon achter rare dingen willen komen. Wat helpt is dat ik enthousiast ben, dat werkt aanstekelijk. Maar dat is niet de defining factor, want iedere natuurkundedocent is enthousiast, maar velen zijn nog steeds saai."

U was eerder dit jaar te gast in een aflevering van het programma Dream School. Daar boeide u een groep ongeïnteresseerde pubers op een zondagochtend twee uur lang met ­wetenschappelijke trucjes. 
"Die vorm, waarbij ik achteloos allemaal proefjes deed - ik maakte sneeuw, liet iets borrelen en bruisen, maakte iets onzichtbaar en deed een demonstratie met vloeibare stikstof - bedacht ik ter plekke. Ik zag aan de houding van die kids dat ze een heftige avond hadden gehad, dan moet je niet betuttelend gaan doen door bijvoorbeeld moeilijk woorden te gebruiken."

Jekel pakt een colaflesje van tafel. "Kijk, ik zou jou nu kunnen vertellen dat je door dit flesje kunt kijken vanwege de amorfe kristalstructuren van de siliciumatomen. Dat zou veel betuttelender zijn dan wanneer ik uitleg dat de bouwsteentjes van dit flesje allemaal schots en scheef zitten, en dat dat veroorzaakt dat je een regenboogje ziet als het licht erdoorheen schijnt." 

Een van de leerlingen noemde u na die les 'een baas'. 
"Zo'n compliment is toch te gek? Misschien maak ik het te groot, maar ik ben er toch trots op dat ik een soort veilige omgeving weet te creëren waarin jongeren vragen durven te stellen en zich kwetsbaar opstellen." 

"In de basis heeft het volgens mij te maken met dat ik ze met respect behandel. Ik ga overal serieus op in, want zo kunnen we samen een onderwerp verkennen. Er is geen enkele vraag dom voor mij, dat meen ik. Ik vind ook echt alles interessant."

Alles?
"Ik heb vroeger best veel naar de tv-zender TLC gekeken, om te ontspannen. Daar hebben ze het altijd over de little black dress, een zwart jurkje. De absolute musthave die elke vrouw in haar kast moet hebben. Ik zit gewoon op m'n laptopje met die programma's op de achtergrond, en zo komt dat soort informatie binnen."

"Veel later ben ik kandidaat bij De slimste mens en wordt gevraagd: wat is een LBD? De twee mannen naast me wisten het niet. Dus ik zei tegen Philip Freriks: 'Dat is natuurlijk de little black dress, de hoeksteen van elke klerenkast!" Jekel schatert. 

"Toen dacht ik wel: dit is het mooiste voorbeeld dat álle kennis potentieel intrinsieke waarde kan krijgen."

Uw nieuwe NTR-programma met Patty Brard, ­Vetgelukkig?!, gaat over overgewicht. Gaat u pseudowetenschappelijk diëten afbranden? 
"Er is helaas te weinig tijd om het allemaal af te branden, maar ik had het met alle vormen van genoegen gedaan. Met dieetprogramma's wordt heel veel geld verdiend, over de rug van mensen met een hulpvraag." 

"Terwijl diëten an sich niet werkt; je moet een nieuw eetpatroon vinden, anders ben je zo weer op je oude gewicht als je na het dieet weer normaal gaat doen."

Weet u dat uit eigen ervaring? 
"Absoluut. Ik heb mijn hele leven al de neiging te zwaar te worden. Op mijn veertiende probeerde ik voor het eerst te diëten. Daarom denk ik dat Patty en ik op een integere manier naar het onderwerp kunnen kijken - ook ik heb 
regelmatig met iets als fat-shaming te maken."

"Ik hoop wat over die onzindingen te kunnen vertellen. Van dogma's word ik bijvoorbeeld recalcitrant. Koolhydraten zijn de duivel, brood is dodelijk, alle E-nummers zijn slecht... terwijl E948 gewoon voor zuurstof staat. "

"Nou, zuurstof is echt top hoor, dat zou ik elke dag aan je dieet toevoegen! Die militante houdingen vind ik heel irritant. Het is gewoon niet wáár."

Brard & Jekel: Vetgelukkig?! (NTR), vanaf 23/10 vier dinsdagen om 20.25 uur op NPO3.