Stef Blok: 'Ik ging van de ideale flexkracht naar 'die man moet weg''

Stef Blok zou een uitstekend stemacteur zijn. Of voorlezer. 'Dus', zijn stopwoordje, spreekt hij uit als 'dussss' - met een langgerekte, bijna slissende s. Bij vlagen van enthousiasme klinkt zijn stem ronkend en diep als Sinterklaas. Maar als hij het over de zomer van 2018 heeft, verdwijnt de intonatie uit zijn stem. Dan gaat het met merkbare en hoorbare tegenzin. Korte zinnen, weinig woorden. "Het was geen topzomer, natuurlijk."

De belichaming van degelijkheid en betrouwbaarheid - Stef Blok dus - kwam in juli ernstig in de problemen na uitgelekte fragmenten van een besloten spreekbeurt in Den Haag voor Nederlanders in dienst van internationale organisaties.

Daarin noemde hij Suriname een 'failed state' en liet hij zich kritisch uit over de multiculturele samenleving, integratie en migratie. Dat hij daar in de grootste problemen uit zijn politieke loopbaan was terechtgekomen, had hij niet meteen door.

U dacht niet: oei, wat heb ik nu gezegd?
"Helemaal niet. Het was een rustige bijeenkomst. Het was niet zo dat iemand fel reageerde of riep 'meneer Blok, wat zegt u nú!?' Ik hoorde de avond vóór publicatie dat Zembla met iets zou komen."

"Ik kon toen nog niet goed inschatten wat er naar buiten zou komen. Maar toen ik het zag, dacht ik meteen: dit vraagt om verontschuldigingen. Die heb ik diezelfde dag ook aangeboden."

Dat ging niet van harte.
"Nou, maar ik deed het wel meteen. De uitspraken waren niet goed. Ik zocht de scherpte van het debat op."

Bij uw vertrek uit Den Haag schreef de Volkskrant: het kabinet moet meer Stef Blokjes hebben. Gedegen bestuurders die overal waar ze komen rust brengen en de klus klaren. Heeft u nog eens teruggedacht aan die lofzang?
"Je leert hoe snel dat kan verkeren. Van de ideale flexkracht van het kabinet ging het naar 'die man moet weg'."

Heeft u ooit overwogen op te stappen?
"Nee. Ik dacht: ik bied mijn verontschuldigingen aan en ga het debat met de Kamer aan."

Rond dat debat maakte u een nerveuze indruk. Dat waren we ook niet van u gewend.
"Het was natuurlijk ook niet fijn. Het was ongemakkelijk voor mij."

Veel mensen die de fragmenten zagen, moeten hebben gedacht: Stef Blok geeft even zijn eigen mening.
"Ik kan niet beoordelen wat mensen thuis denken."

Maar was dat zo?
"Nogmaals, het was een debat."

U was aan het woord. U zei dingen die voor ophef zorgden.
"Ja. Ja. Maar mensen die mij kennen weten dat ik in een debat graag de scherpte opzoek. Dat kan heel zinvol zijn. Anders wordt het een suffe bijeenkomst."

Kwam de verbazing over uw uitspraken dan uit het feit dat mensen die kant van u niet kenden?
"Dat is speculeren. Maar het contrast met vijf jaar zonder commotie is zeker groot."

Bent u voorzichtiger geworden?
"Ik stond niet bekend om mijn woeste uitspraken. Integendeel. Het is gebeurd, ik ga er niet in blijven hangen."

U loopt niet over van enthousiasme om vragen over deze periode te beantwoorden. Vindt u het vervelend dat ik ernaar vraag?
"Het is logisch dat je ernaar vraagt. Maar het was voor mij een heel vervelende periode, ook voor iedereen die daar aanstoot aan nam - dat realiseer ik me óók - en voor alle mensen op het ministerie die hier ook nooit om hebben gevraagd. Ik wil me gewoon concentreren op de berg werk die voor me ligt."

En dan te bedenken dat Blok de politiek eind oktober 2017 vaarwel had gezegd. Na een lange carrière had hij alles gedaan wat hij in de landelijke politiek kon doen - Kamerlid, VVD-campagneleider, fractievoorzitter, medeonderhandelaar bij een kabinetsformatie, minister - en was hij 'nog jong genoeg' om iets heel anders te gaan doen.

En toen trad Halbe Zijlstra in februari af. Voelde u de bui al hangen?
"Nee. Maar toen zat Mark Rutte ineens op de bank met de vraag 'goh Stef, wil je toch terugkomen?' En als niet alleen Rutte de premier, maar ook een goede en oude vriend dat vraagt, dan moet je wel heel sterk in je schoenen staan om nee te blijven zeggen."

"Hij had al eerder gebeld en ik heb toen gezegd 'je weet dat ik andere dingen wil gaan doen. Kijk nog even rond'. Maar hij zocht iemand met ervaring in het kabinet, en dan ben je snel uitgekeken. En het is natuurlijk ook een heel mooie baan."

Uw vrouw en zoon dachten u juist meer te gaan zien.
"Ze stonden niet meteen te trappelen. De landelijke politiek is altijd een offer voor het gezin - dat is één van de redenen waarom ik er toen een punt achter zette. En dat geldt nu zeker, omdat ik in de praktijk alleen het weekend thuis ben."

Uw vrouw runt een bed & breakfast. Dus als u dan het weekend thuis bent, zijn er ook gasten.
"Het is niet zo dat die bij mij in de keuken zitten. Bovendien komen de meeste mensen uit het buitenland en die hebben géén idee wie Stef Blok is. Ik haal 's ochtends - ik laat dan toch de honden uit - wel eens brood voor de gasten."

Op zijn bureau trof Blok bij zijn aantreden een erfenis aan van kabinet-Rutte II: de diplomatieke banden met Turkije waren zo goed als verbroken na de rel rond de verkiezingen van 2017. Toen wilden Turkse ministers in ons land campagnevoeren voor een Turks referendum, terwijl ze niet gewenst waren.

U moest die banden weer herstellen. Wat deed u?
"Natuurlijk hadden mijn mensen wel de 06-nummers van hun collega's in Ankara bewaard, dus er was wel wat contact. Bij mijn eerste internationale congres, dat was bij de Navo, zag ik in de gang mijn Turkse collega Mevlüt Çavusoglu."

"Ik ben op hem afgestapt en heb gezegd: 'Hallo ik ben Stef Blok, de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken van Nederland, en ik denk dat wij eens koffie moeten drinken.' Nou, dat vond hij ook. We hebben toen twee keer gesproken, onder vier ogen."

Het heikele punt was dat de Turken excuses eisten en dat Nederland van begin af aan zei: daar kan geen sprake van zijn. Hoe kom je dan dichter bij elkaar?
"Dan is het zoeken naar een formulering. Dat er geen excuses zouden komen, daar was ik helder over. Uiteindelijk gaat het ook over belangen: Nederland is de grootste investeerder in Turkije. Uiteindelijk beseften beide partijen dat er een wederzijds belang was om de banden te herstellen."

In zijn werkkamer in het ministerie van Buitenlandse Zaken hangen twee foto's van typisch Hollandse taferelen. Een zeilboot op een oneindig stuk zee en schaatsers op natuurijs. Twee sporten die Blok zelf ook graag beoefent. 

Triomfantelijk: "Afgelopen winter heb ik drie dagen geschaatst."

Toen was hij ambteloos burger. Toch hoopt Blok van harte dat schaatsen er deze winter ook in zit. "Ik sla er graag een gat voor in mijn agenda. Ik vind het zó bijzonder."

De foto's voeden de geruchten die vóór zijn aantreden de ronde deden. Toen werd gezegd dat Blok beslist niet van reizen hield. In één van zijn eerste Kamerdebatten maakte hij er een punt van en zei: 'Ik heb met een camper door Australië gereisd en dat is heel ver en ik vond het heel leuk.'

Nam u revanche?
Lacht: "Ik weet wel hoe dat verhaal in de wereld is gekomen. In het vorige kabinet zaten een aantal ministers - en ik laat in het midden wie dat waren - die iedere vrijdag tijdens de ministerraad uitgebreid aan het vertellen waren in welke wereldsteden ze nu weer geweest waren."

"Na een tijdje hadden Lodewijk Asscher en ik er genoeg van. Dan zei ik: 'Lodewijk, ik ben deze week in Spijkenisse geweest. Waar ben jij geweest?' Privé reizen wij graag en heb na mijn studie ook een halfjaar in Parijs gewoond. Dus het is niet zo dat ik een soort van allergie voor het buitenland heb."

Dat is maar goed ook. Van de 291 dagen dat Blok minister is, was hij 116 dagen in het buitenland. Eén van zijn eerste reizen als minister, in april, ging naar Moskou. Een belangrijk dossier, zegt Blok, niet in de laatste plaats vanwege de MH17. Een groot deel van zijn gesprek met zijn ambtsgenoot Sergej Lavrov ging over ons nationale trauma. 

"Over het leed dat zij aanrichten bij nabestaanden door steeds te suggereren dat het onderzoek niet goed is. Dat je de relatie openhoudt, is cruciaal."

Wat levert dat op? De desinformatie rond MH17 gaat gewoon door, onderhandelingen over aansprakelijkheid worden geweigerd, het land blijft dreigen en u waarschuwt de Kamer ook voor de Russische dreiging. Is de tijd van praten dan niet een keer voorbij?
"Nooit. Mijn hoofdopgave is de veiligheid van Nederland. We moeten voorkomen dat conflicten oplaaien en doorslaan tot erger. Kijk naar de Koude Oorlog. Terwijl er voortdurend zo'n dreiging was, zijn ook belangrijke ontwapeningsverdragen gesloten omdat er gelukkig ook altijd overleggen waren."

Maar toen waren er twee machtsblokken - de VS en de Sovjet-Unie - die elkaar in evenwicht hielden. Nu is de wereld versplinterd en probeert Rusland ook landen tegen elkaar uit te spelen.
"Er gaat een hoop energie in zitten om die eensgezindheid - als Europa en Navo - naar buiten te brengen. Dat gaat niet vanzelf. Als mensen zich afvragen: waarom vliegt die minister van Buitenlandse Zaken nou zo veel? Het zijn geen snoepreisjes; ik zie alleen vliegvelden en vergaderzalen. Je móét met elkaar afstemmen en als er iets dreigt te escaleren moet je elkaar weten te bereiken."

Rusland heeft in de voortslepende oorlog in Syrië niet bepaald een de-escalerende rol gespeeld.
"Het is één van de voorbeelden van hun heel negatieve invloed. Een belangrijk deel van hun buitenlands beleid is met allerlei middelen, soms ook met geweld, stoken in conflicten. Wij moeten aan de onderhandelingstafel laten weten: dit kan niet. In de VN-Veiligheidsraad heeft Rusland een veto."

"Maar toen we het twee weken geleden over toegang tot humanitaire hulp in Syrië hadden, onthield Rusland zich van stemming. Dat is tóch een lichtpuntje. Maar een echte vredesoplossing is moeilijk. Zonder steun van Rusland was het voor Assad veel moeilijker geweest om zich te handhaven. Dat was de oorlog waarschijnlijk al voorbij geweest."

Ooit zei Blok dat hij het bedenken van een oplossing voor een probleem het mooiste vond van zijn werk. Als Buitenlandminister heeft hij minder directe invloed. Dat merkte Blok in september, toen Nieuwsuur en Trouw onthulden dat Nederlandse goederen onbedoeld terecht waren gekomen bij extremistische groepen in Syrië. 

"Het was nieuw voor Nederland om zogeheten niet-dodelijke steun te geven aan strijdende partijen. Er zijn strenge kaders voor militair optreden, maar niet hiervoor. Dat is de grootste les voor de toekomst."

Het contrast met zijn tijd als minister van Wonen is groot, beseft hij. 

"Ik kan hier niet een wet aannemen à la 'vanaf nu los je je hypotheek weer af'. Maar je kunt wel het verschil maken."

Het duurt lang, maar dan heb je ook wat? 
"In Jemen leek het vredesproces helemaal vast te zitten. Er was geen enkele vooruitgang, resoluties werden niet aangenomen. Maar nu opeens wel. Dat laat weer zien dat je wel degelijk moet investeren in dit soort overlegplatformen. Vroeger of later doen zich kansen voor om conflicten te voorkomen of beëindigen."

Maar dat is niet dankzij overleg, maar doordat Saoedi-Arabië, één van de belangrijkste strijdende partijen in Jemen, aan gezag inboette vanwege de moord op journalist Jamal Khashoggi.
"Zeker. Maar als je niet al die structurele overleggen had en de VN die staan te trappelen om daar met voedsel en medicijnen naar binnen te gaan, dan moet je van nul af aan beginnen. Wanneer zo'n window of opportunity zich voordoet, kan je niet voorspellen. Maar als je niet klaar staat op dat moment, gaat er kostbare tijd verloren."

In 2018 kwamen de trans-Atlantische banden onder druk te staan. De Amerikaanse president Donald Trump richt zich meer op het eigen land dan op de banden met de bondgenoten. Volgens Blok is de band met de Verenigde Staten 'cruciaal'.

"Je hoort wel eens uitspraken van Macron en Merkel over een Europees leger. Maar 80 procent van de Navo-uitgaven komt van de VS en het Verenigd Koninkrijk samen. Dat zou wegvallen als je een Europees leger zou willen. Het is ondenkbaar dat Europa zich daar zelfstandig mee kan verdedigen. Die trans-Atlantische band is onmisbaar voor onze veiligheid."

Afgelopen jaar mocht Nederland ook meepraten aan de belangrijkste vergadertafel in de wereld, de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties. Enthousiast werden de 'Nederlandse' successen uitgevent: sancties voor mensenrechtenhandelaren in Libië, een Nederlands systeem voor screening van terrorismeverdachten, de uitbanning van honger als wapen in oorlog en de vaststelling dat een rechtsstaat noodzakelijk is voor vrede. 

Wat hebben de Nederlanders daarvan gemerkt?
"Sommige dingen hebben rechtstreeks te maken met zaken die Nederlanders ook raken: terrorisme en mensenhandel. Dat zorgt er ook voor dat mensen naar Europa en dus ook naar Nederland komen. Een heel groot deel heeft geen recht op asiel. Ik sprak in Niger jongens die geprobeerd hadden in Europa te komen. Die zeiden: 'wij gaan het niet nog een keer doen, maar voor ons staan miljoenen anderen klaar'."

Als Nederland niet in de Veiligheidsraad had gezeten, waren er nu meer migranten onderweg naar Nederland?
"Ja. Als wij die mensenhandel aanpakken, dan helpen we de mensen daar, maar ons dus ook."

In een wereld die steeds instabieler is, lijkt 2019 geen baken van rust te worden. Het wordt het jaar van de brexit. Hoewel iedereen - Blok incluis - dacht dat eind van dit jaar wel duidelijk zou zijn of het een zachte of harde breuk gaat worden, duurt de onzekerheid voort. Premier Theresa May bracht in haar tour naar Europese kopstukken als eerste een bezoek aan Rutte. Blok snap dat.

"Hij is binnen Europa één van de meest geziene en ook langstzittende premiers, hij heeft ook de meeste ervaring met dit soort ingewikkelde trajecten - hij wist in ons land ook lastige coalities te smeden. Dat geeft enorm gezag. Het illustreert wel de bijzondere positie die Nederland heeft. Nederland gaat een centrale rol spelen na het vertrek van het Verenigd Koninkrijk uit de EU."

Vreest u een harde brexit?
"Ik maak me zeker zorgen en hoop van harte dat het niet gebeurt. We zetten ons in om die harde brexit te voorkomen, maar een deel van mijn werk is wel om me daar ook op voor te bereiden. Van zorg en hoop kan ik niet leven."

Gaat u in de kerstvakantie nog even naar Londen, nu het nog kan?
"Nee! Met kerst ben ik lekker thuis met familie en vrienden, kat en honden. Al gaat de telefoon altijd. Dat is een onvermijdelijk deel van het minister-zijn."