Vrijgevigheid roept behalve bewondering ook ongemak op
Geen geld voor de voorschool? Ondernemer Duncan Stutterheim betaalde deze week voor tien gezinnen de rekening. Behalve bewondering roept die vrijgevigheid ook ongemak op. 'Op het ministerie zit filantropie bij de afdeling criminaliteitspreventie.'
Lig je op een spaarzame vrije vrijdagavond een beetje op je bank te hangen en sla je de krant open: 'Ouders halen kinderen van voorschool nu die geld kost.'
"Ik dacht: in zo'n stad wil ik niet wonen," zegt Duncan Stutterheim, medeoprichter van ID&T en de man achter de A'DAM Toren. "Ik heb in New York gezien hoe erg het kan worden met de verschillen tussen rijk en arm. In het buitenland heb ik aan mijn kinderen gemerkt hoe belangrijk het is de taal te leren. Daar zijn die scholen voor: het wegwerken van taalachterstanden."
Hij stuurde een berichtje de wereld in: 'Kunnen de Amsterdammers die het goed hebben niet allemaal een gezin steunen en het betalen. Ik doe de eerste 10.
'Het bericht is honderden keren gekopieerd, waarmee het geld nog niet binnen is, maar in elk geval wel is bewezen dat de oproep een gevoelige snaar heeft geraakt in de stad. Waar de overheid het laat afweten, springen burgers in.
Stutterheim is inmiddels op bezoek geweest op het stadhuis en bij de directeur van de Flevoparkschool, de man die aan de bel had getrokken. Dan blijkt het nog niet eens zo eenvoudig om geld weg te geven - belastingtechnisch gezien.
Hij geeft het geld nu maar rechtstreeks aan de ouders, in de hoop dat hij een seintje krijgt als de kinderen alsnog niet op de voorschool verschijnen. "En verder moet het maar op vertrouwen gaan," zegt hij. "Laat ik eerlijk zijn: geld doneren geeft gewoon een goed gevoel. Het is beter dan weer een nieuwe jas kopen."
De betere houtje-touwtjefilantropie.
Eigen achtertuin
"Zal best," zegt Marry de Gaay Fortman, partner bij Houthoff Buruma, oud-voorzitter van VNO-NCW in Amsterdam en sinds jaar en dag groot voorvechter van maatschappelijk verantwoord ondernemen in het bedrijfsleven, "maar van mij krijgt hij een tien met een griffel. Hij laat zijn burgerhart spreken. Hij laat zien: dit laat ik in mijn gemeenschap niet gebeuren."
Het is, zegt De Gaay Fortman, tegenwoordig normaal voor een bedrijf dat naar, pakweg, Ethiopië gaat om te helpen bij het plaatselijke onderwijs. "Waarom zou je dat niet ook in je eigen achtertuin doen?"
Een enthousiaste onderwijswethouder Simone Kukenheim: "Dit zijn de mensen waar de stad op drijft."
Laat ik eerlijk zijn: geld doneren geeft gewoon een goed gevoel. Het is beter dan weer een nieuwe jas kopen
Maar toch. Behalve bewondering roept vrijgevigheid ook ongemak op. Moeten we dit wel willen? Gaan we terug naar de 19de eeuw, toen gezondheidszorg, onderwijs en armenzorg vooral een zaak was van welwillende burgers. Betalen we daar tegenwoordig niet gewoon belasting voor?
In Nederland wordt elk jaar minstens 5,7 miljard euro weggegeven aan goede doelen, becijferde de Vrije Universiteit Amsterdam. Ongeveer evenveel als de begroting van Amsterdam. Dat is nog niets vergeleken met Amerika, waar alleen al de Bill & Melinda Gates Foundation, van Bill Gates en zijn al bijna even rijke vriend Warren Buffett, meer dan 40 miljard dollar in kas heeft.
Er bestaat een term voor: filantrokapitalisme. Rijken die er oprecht van overtuigd zijn dat zij met hun gulle giften de rauwe kantjes van het kapitalistisch systeem af kunnen halen, waarmee ze zelf rijk zijn geworden. Wie betaalt, bepaalt. Met hun ervaring in het bedrijfsleven zouden ze beter en efficiënter met het geld omgaan dan de overheid met zijn stroperige democratische controleorganen.
Onbedoelde neveneffecten
In Amsterdam haalt bedrijfsmakelaar en filantroop Cor van Zadelhoff er zijn schouders maar eens over op.
Het laatste hemd heeft toch geen zakken, placht hij graag te zeggen. Als hij doodgaat, heeft hij toch niets meer aan zijn geld. Vermogenden, vindt hij, moet je stimuleren hun geld uit te geven. Dat doet hij dan ook met verve.
Nu zegt hij: "Bill Gates is mijn lichtend voorbeeld."
Boudewijn Poelmann, met de Nationale Goede Doelen Loterijen (Nationale Postcode Loterij, BankGiro Loterij en Vrienden Loterij) de grootste filantroop van Nederland: "Wees blij dat hij er geen boot van koopt."
Een interessant fenomeen, vindt de eerbiedwaardige Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR), dat inmiddels een rapport voorbereidt over de wisselwerking tussen overheid en filantropie. De belangrijkste vraag: kunnen giften van burgers, instellingen en bedrijven een terugtredende overheid compenseren of ontstaan dan 'charity deserts'?
En: heeft de overheid nog wel voldoende zicht op filantropie en haar mogelijk onbedoelde neveneffecten?
Projectleider Peter de Goede: "Kort gezegd: willen wij dat Joop van den Ende en zijn vrienden ons gaan besturen?"
De problemen ontstaan als sociale rechten worden vervangen door vrijgevigheid, zegt WRR-onderzoeker Ingrid Robeyns, hoogleraar ethiek van instituties in Utrecht.
"Wat je niet wilt is een overheid die zegt: wij zijn niet meer nodig, want de rijken betalen het toch wel. In die zin is het bedenkelijk dat een burger zich genoodzaakt voelt te betalen voor het onderwijs van een ander. Er is niets tegen filantropie, maar dan moet het wel om de extra's gaan."
Wat je niet wilt is een overheid die zegt: wij zijn niet meer nodig, want de rijken betalen het toch wel.
Vanuit zijn hoofdkantoor, in de volksmond bekend als het 'ministerie van Goede Doelen', verdeelt Poelmann jaarlijks ruim 460 miljoen euro, en ook nog eens 220 miljoen euro uit de postcodeloterijen in het buitenland.
"De overheid kan nu eenmaal niet alles," zegt hij. "Wij leven niet in een communistisch land. Er wordt keurig aangegeven waar we geld voor ophalen, dat is allemaal heel transparant. Je kunt eraan meedoen of je kunt er niet aan meedoen. Dat is ook een vorm van democratie."
Op de VU zit hoogleraar filantropie Theo Schuyt zich ondertussen vreselijk op te winden. In Nederland, zegt hij, kennen we van oudsher de koopman, de regent en de dominee: de markt, de overheid en de welwillende burger.
Maar die laatste zijn we vergeten.Schuyt: "We hebben hier een geweldige verzorgingsstaat opgebouwd, maar nu het geld op raakt, weet de overheid niks beters te verzinnen dan: zoek het maar uit. Betaal je eigen rekeningen en was je hulpbehoevende moeder zelf maar. Wat we vergeten: naast de overheid en de markt is er ook nog betrokkenheidsgeld."
Dubbeltjes en kwartjes
In de jaren zestig, zegt hij, had je in Amsterdam een raad voor overleg en advies. Daarin was overleg tussen de overheid en het georganiseerde particulier initiatief. Het is er niet meer. Afgeschaft. Weg met de rijke stinkerds.
"Als ik op mijn eigen VU weleens verwijten krijg van collega's dat ik voor de rijken werk, zeg ik: hoe denk je dat je eigen universiteit is betaald? Met de dubbeltjes en kwartjes van de kleine luiden. De politiek is van één ding bang: dat de rijken het overnemen. Maar zo zit Nederland niet in elkaar. Wij zijn van het polderen. Wij overleggen met elkaar. Er is altijd balans geweest."
Het zijn in Nederland juist de lagere inkomens die het meeste weggeven, zegt Schuyt. "In Engeland hebben ze een speciale minister voor de civil society, voor filantropie en vrijwilligerswerk. En wat doen wij? Wij brengen het onderwerp filantropie onder bij anderhalve ambtenaar op de afdeling criminaliteitspreventie van het ministerie van Justitie en Veiligheid."
Schuyt: "Ik ben een overtuigd marxist, maar op de Zuidas doe ik netjes een stropdas voor. We hebben hier een politieke democratie, maar ook een directe democratie van mensen die zich druk maken, van burgers die Natuurmonumenten oprichten of bij hun sportclub vrijwilligerswerk doen. Filantropie is niet de oorzaak van ongelijkheid. Als je die wilt bestrijden, moet je gewoon anders stemmen
Hoeveel geld geven we in Nederland weg (x 1 miljoen euro)?
Huishoudens (geld en goederen)
2611
Nalatenschappen
289
Geldwervende fondsen82
Vermogensfondsen219
Bedrijven (giften en sponsoring)2007
Kansspelen524
TOTAAL5731