Hoe Alexander Pechtold zijn vertrek bij D66 plande

Terwijl Mark Rutte op 6 oktober zoals elke zaterdagochtend door de kranten bladert, ziet hij rond 10.00 uur in het schermpje van zijn Nokia 'Pechtold' oplichten. Die zal het wel over de afschaffing van de dividendbelasting willen hebben, taxeert de premier de melding. "Ik bel je eigenlijk over iets anders," zegt Alexander Pechtold. "Ik ga straks op mijn congres vertellen dat ik ermee ophoud. Het is mooi geweest."

Rutte, die in 2006 tegelijk met Pechtold politiek leider werd, roept: "Dat meen je niet! Dat kun je niet maken! Ik dacht dat we samen oud zouden worden en dan met zijn tweeën naar het bejaardenhuis zouden gaan." Het gesprek duurt bijna een uur, Pechtolds tranen vloeien. Hij wordt geraakt door zoveel waardering. Rutte: "Het ging gisteren wel even door mijn hoofd dat je kon vertrekken, maar ik dacht: dat doet hij niet."

Fit houden
Zijn telefonische afscheidsrondje met de coalitiepartners valt Pechtold zwaarder dan hij denkt. Hij doet de gesprekken vanuit zijn kamer met een rookterras, in de Bossche Brabanthallen. Voor de middag belt hij nog Gert-Jan Segers (CU), pas 's middags komt hij toe aan Sybrand Buma (CDA) en Klaas Dijkhoff (VVD).

Zeventien maanden eerder, mei 2016, zit Pechtold met zijn getrouwen in het Italiaanse restaurant Gusto aan het Haagse Plein. De politieke peetmoeder van D66, Carla Pauw, en zijn woordvoerders Daan Bonenkamp en Roy Kramer besluiten met Pechtold dat hij nog één keer moet vlammen bij de verkiezingen. Ze gaan het nóg professioneler aanpakken. Weekendjes op Texel met rollenspellen van televisiedebatten.

Er komt een tweede boek van Pechtold. En iemand moet hem fit houden. Het wekelijkse uurtje in het Wageningse krachthonk volstaat niet, onderwijsspecialist Ingrid van Engelshoven gaat elke woensdag een half uur met hem hardlopen langs het Scheveningse strand.

'Dit was mijn laatste campagne'
De campagne voor de Tweede Kamerverkiezingen valt hem zwaar, maar de beloning is groot: van twaalf naar negentien zetels. De inner circle van Pechtold weet dat hij nu op enig moment uit de Haagse politiek zal stappen. Als Pechtold tijdens de formatie zijn ministers aanzoekt, stelt hij de vraag: "Ben je ook bereid een rol te spelen in de toekomst van D66?" Hij wil dat ze erover nadenken, er moet keus zijn als hij vertrekt.

De avond van de gemeenteraadsverkiezingen zet Pechtold de eerste stappen. Hij staat 's avonds 21 maart na het sluiten van de stembussen in de keuken van het Utrechtse huis van partijgenoot Alexandra van Huffelen. Pechtold zegt er tegen vicepremier Kajsa Ollongren: "Ik ben over mijn vertrek aan het nadenken, wil je met me meedenken?" Ze knikt instemmend.

Even later rookt hij een sigaret op het buitenplaatsje Achter de Dom met - dan minister - Van Engelshoven: "Dit is écht mijn laatste campagne geweest." Van Engelshoven denkt: dat zou ik ook zeggen, die gaat niet.

Maar Pechtold blijft bij zijn besluit. Enkele dagen later zegt hij op zijn werkkamer tegen zijn politiek adviseur Elise van Zeeland: "Ik stop ermee." Wanneer dan, wil Elise weten. "Niet nu, ik wil eerst de algemene politieke beschouwingen doen. Ik heb het spul er neergezet en moet dat verdedigen in het debat." En wie weten het al? "Ik heb het de kinderen, mijn vrouw en mijn broer verteld."

Bladen jagen op hem
Als Kajsa Ollongren en haar politiek adviseur Roy Kramer op de warme maandagmiddag van 14 mei, na het coalitieoverleg, bij Pechtold langsgaan, zegt Pechtold: "Ik heb er thuis over gesproken, ik ga stoppen en maak het bekend op het congres."

Er valt een stilte. Wat een mededeling, denkt Ollongren. "Waarom dit moment?" vraagt ze. Daar heeft hij niet speciaal over nagedacht, maar het kabinet is stabiel. "Wat ga je doen?" Pechtold heeft geen idee. "Weet je het heel zeker?" peilt Ollongren nog. Ja, is het antwoord.

Zijn vertrek mag niet uitlekken. In het Tweede Kamerrestaurant zitten op 26 juni Elise van Zeeland en Carla Pauw, die Pechtold begeleidt bij zijn interviews met Vrij Nederland die in het geheim worden gehouden. Daan Bonenkamp helpt hem bij de congresspeech die hij voor 6 oktober schrijft. Roy Kramer zegt aan tafel tegen Pechtold: "Dat gaat je nooit lukken, de congresleden verrassen met je vertrek." En toch wil Pechtold het zo doen.

Het is in die week dat Story een verhaal brengt over de stukgelopen relatie van Pechtold met een fractievertegenwoordigster uit Meppel. Het team om Pechtold hoopt dat het overwaait, maar de bladen jagen op de politiek leider. Elke woensdag vraagt het team zich af waar ze nu weer mee zullen komen.

Ollongren vreest chaos als niemand zich kan voorbereiden op de opvolging. Afgesproken wordt om al voor het congres, in een weekend in september, alle D66-bewindslieden, het fractiebestuur en de rest van de partijtop te informeren.

Intussen is Daan Bonenkamp op vakantie in Vietnam en werkt aan zijn speech voor Pechtold. De twee mannen appen. Als Bonenkamp suggereert dat hij aan het begin van zijn speech voor de partij het grote nieuws zal uitspreken, appt Pechtold terug: 'Two minds. Ik dacht ook: meteen met de deur in huis vallen.' En: 'Nog 39 dagen. De stemming wisselt. Het is mooi zo.'

Mortiergranaat
De fractieleden krijgen op 16 augustus een mail dat zij maandagochtend 8 oktober moeten vergaderen over hun inbreng tijdens de begrotingsbehandelingen. In werkelijkheid wil Pechtold dat de nog onwetende Kamerleden dan geen verplichtingen hebben, want die dag moeten ze hun nieuwe fractieleider kiezen.

De partijtop komt het eerste weekend van september in Winterswijk bijeen, op vakantieboerderij Pieriks. Meteen na de broodjes, om 13.15 uur, neemt Pechtold het woord. "Ik heb er lang over nagedacht, ik ga stoppen. Ik heb hier echt naar toegewerkt. Jullie moeten weten: er komt een publicatie aan van Privé, maar dat heeft met deze stap niets te maken."

Hoewel sommigen op de hoogte zijn, slaat het nieuws in als een mortiergranaat in een aangeharkte kloostertuin. De ministers Wouter Koolmees en Ingrid van Engelshoven en staatssecretaris Stientje van Veldhoven schieten vol.

Dan krijgt Pechtold bericht binnen dat hij per mail de Privé-publicatie kan lezen. Er wordt geschorst, het gezelschap valt in groepjes uiteen. Na de schorsing wordt hardop gesproken over de ontstane situatie nu Pechtold weggaat.

Iedereen houdt thuis zijn mond
"Geef ons even," zegt vicefractievoorzitter Kees Verhoeven. Kuierend door het weiland zondert hij zich vijf minuten af met het aanwezige fractiebestuur. Vera Bergkamp, Steven van Weyenberg, Rob Jetten en Verhoeven komen wandelend tot de uitkomst dat Verhoeven het komende proces gaat leiden.

"Ik koester toch geen aspiraties om Alexander op te volgen," zegt hij. Vervolgens kijkt de hele groep besmuikt naar Rob Jetten, die geen krimp geeft. Iedereen weet dat Jetten ambities heeft. Het afgelopen jaar groeide hij al uit tot de protegé van Pechtold.

Voordat ze uiteengaan, wordt de afspraak gemaakt dat niemand het er thuis over heeft dat Pechtold over een ruime maand vertrekt. Alleen zo kan het geheim blijven.

Dan moet het stil blijven tot de congresdag. Als Privé die woensdag 5 september verschijnt, schrikt het Binnenhof. VVD-fractievoorzitter Klaas Dijkhoff laat uit compassie mede namens woordvoerder Kees Berghuis een goede fles Glennfiddich-whisky bezorgen bij Pechtold. 'Sterkte!' staat er op het kaartje. Het gebaar raakt de D66'er.

Zaterdag 6 oktober wordt de rest van de Kamerfractie bijgepraat. Bij een ontbijtbuffet in de Brabanthallen moet de fractie vanaf 08.00 uur vergaderen over de congresmoties. Ze beginnen wat later, omdat Pia Dijkstra en Joost Sneller bellen dat ze nog in de file staan. Pechtold: "Ik heb jullie onder valse voorwendselen laten komen. Ik houd er vanmiddag mee op tijdens mijn speech."

Vanaf 15.00 uur komen zijn vrouw Froukje, zijn twee kinderen, zijn moeder en zijn broer Ronald naar zijn kamer. Het congresprogramma loopt uit, de voorzitter moet van alles skippen om Pechtold de eerste avondjournaals te laten halen. Licht onhandig lopen oudgedienden Thom de Graaf en Roger van Boxtel richting podium, waar ze samen met Pechtold wachten tot hij aan de beurt is. Van Boxtel houdt het niet meer en valt Pechtold ten overstaan van het hele congres om de hals, tien minuten voordat hij zijn slotakkoord zal maken.

Stembriefjes worden geteld
Wat nu? denken verschillende ingewijden. Gaat het nu uitlekken door Van Boxtel? Maar Pechtold bereikt schadevrij het podium en begint aan zijn speech. De zaal siddert tijdens de eerste zinnen. "Vandaag eindigt het. Hier op ons congres stap ik van het podium af."

Na de afsluitende congresborrel eet Pechtold die avond met zijn naasten in de Koekjesfabriek in Den Bosch. Hij gaat zoals altijd met zijn rug naar de deur zitten. Hij heeft geen zin om goed bedoelende passanten uitleg te geven. Dodelijk vermoeid is hij, maar innig tevreden.

Als de D66-Kamerleden zijn bekomen van het nieuws, gaat op zondag 7 oktober hun telefoon. Vanaf het middaguur belt Kees Verhoeven alle fractieleden een voor een op. Ze mogen aangeven of ze zelf kandidaat zijn en wie ze zien zitten voor de post. Aan het einde van zijn belsessie heeft Verhoeven een rood oor en drie kandidaten: Rob Jetten, Paul van Meenen en Salima Belhaj.

Niet gecommuniceerd
Jetten maakt de meeste kans. Hoewel Pechtold ooit sceptisch was over Jetten. "Moet dat nou, een voorzitter van de jongerenafdeling op de lijst," riep hij uit. Maar Pechtold raakt al snel gecharmeerd van hem. Hij geeft hem alle kansen zich te onderscheiden, geeft hem belangrijke portefeuilles en betrekt hem in allerlei D66-promotiefilmpjes. En niet toevallig prijst Pechtold Jetten in zijn afscheidsspeech.

Op kasteel Oud-Poelgeest te Oegstgeest komt de fractie die maandag om 10.00 uur bijeen. De Kamerleden stemmen schriftelijk. De briefjes worden ingeleverd en het is duidelijk dat Jetten de voorkeur geniet. De precieze uitslag wordt zelfs niet aan de andere Kamerleden gecommuniceerd. Wie het zien wil, mag de uitslag inkijken. Wel vraagt Verhoeven dat iedereen hardop uitspreekt vrede te hebben met de uitslag.

Rond 15.00 uur belt Pechtold om Jetten te feliciteren. De voormalig leider van D66 is nu echt opgelucht.

Pechtold trekt een week uit voor de 1500 mensen die persoonlijk hebben gereageerd op zijn terugtreden. Hij bedankt ze. Stuk voor stuk.