Agent blikt terug op aanslag CS: 'Ik dacht: niet in mijn station!'

Hij is een beetje katterig. Als hoofdagent Chris de Waal (44) vrijdagochtend 31 augustus het kleine politiebureau op spoor 2a van Amsterdam Centraal Station uitloopt, heeft hij al een zware week in de benen. De Waal was met een peloton collega's Mobiele Eenheid uitgeleend aan de politie Groningen vanwege de antiaardgasdemonstraties.

Een nacht lang hebben ze een winningslocatie beveiligd tegen activisten. Toch moet De Waal vrijdagochtend weer gewoon bagagedieven opsporen die het op de Thalys hebben voorzien. Een zieke collega boort hem een vrije dag door de neus. Toe maar dan.

Een paar minuten nadat hij het bureau heeft verlaten, is van die moeheid niets meer te merken. De mensenmassa in de Westbuis van het station vervaagt als Chris de flikkering van een groot mes ziet. 'Godverdomme, niet in mijn station!' schiet door hem heen. Hij vloekt nooit, maar dit komt uit zijn tenen.

Eerste aanslag sinds Van Gogh
Een paar meter voor hem, naast de glazen liftschacht, heeft een jonge man met een baardje zijn wapen in de rug van een toerist gestoken. Er klinkt een bijna dierlijke schreeuw als het slachtoffer in elkaar zakt. De dader rent weg, om de liftschacht heen. Chris sprint erachteraan.

Vanaf de eerste seconden hebben hij en zijn collega's het gevoel met een aanslag van doen te hebben. Dat vermoeden is juist. In zijn eerste verhoor zegt de dader diep gegriefd te zijn door de wedstrijd met spotprenten van de profeet Mohammed, die PVV-leider Geert Wilders had aangekondigd.

"Ik ben naar Nederland gekomen zodat jullie mij kunnen doden," zei hij tegen rechercheurs. De steekpartij op CS is daarmee de eerste aanslag op Nederlands grondgebied sinds de moord op Theo van Gogh, op 2 november 2004.

Door de adrenaline waant Chris zich in een sciencefictionfilm. Voor zijn gevoel vertraagt de tijd, waardoor hij in slow motion zijn wapen trekt terwijl hij achter de dader aan rent. Dat gevoel van vertraging is de reactie van zijn lichaam dat in de vechtmodus schiet na het zien van de steekpartij. Het zorgt voor focus.

Driehoekje
De tengere man - baardje, suède sneakers, spijkerbroek - rent naar rechts en steekt nog iemand neer. Terwijl hij op volle snelheid achter hem aan sprint, richt Chris zijn wapen. Hij ziet de verdachte in een soort tunnel voor zich uit rennen. Hij kan hem niet uitschakelen, want het schootsveld is bezaaid met reizigers, die verbaasd opkijken vanwege de reuring. De dader is inmiddels voorbij de liftschacht en rent richting de ov-chipkaartpoortjes, bij de uitgang van de tunnel.

Het eerste schot, dat de verdachte net mist, hoort Chris niet eens. Nog een schot. De verdachte slaat in één keer tegen de grond. Mooi, denkt hij. Een paar seconden later komt hij aan bij de plek waar de verdachte is neergevallen en richt hij zijn wapen op het driehoekje tussen de neus en de ogen van de man, die kermend op de grond ligt.

Een kogel op die plek, zo leren agenten, schakelt de verdachte gegarandeerd uit. Hij heeft een rugzak bij zich, wat als daar een explosief in zit? Als zijn handen naar die rugzak gaan, schiet ik hem door zijn hoofd, denkt Chris.

Omstanders beginnen te filmen, de beelden staan al snel daarna online. Je hoort de stem van Chris door de tunnel galmen: "Show me your hands, show me your hands!"

Laatbloeier
Eigenlijk baalde De Waal toen hij in 2014 op CS werd geplaatst. Maar het is zijn eigen schuld. Hij is een laatbloeier, die pas na zijn dertigste bij de politie kwam. Als aspirant vindt hij zijn post in Oud-West geweldig. Het is rechttoe rechtaan politiewerk, 'noodhulp draaien' vanuit de politiewagen. 112-Meldingen, boeven vangen - dat soort dingen.

Hij vindt het zelfs zo leuk, dat hij de theorie een beetje laat verslonzen. Het papierwerk hoopt zich op. Als hij naar een bureaufunctie wordt overgeplaatst om de boel eens af te maken, staat hij op het punt ermee te stoppen, gedemotiveerd geraakt door de bureaucratie van zijn opleiding.

Tijdens een christelijke inspiratiereis met een groep vrienden in Schotland, op de berg Devil's Point, herpakt hij zich. "Ik kreeg daar het gevoel dat er een moment zou komen in mijn leven dat ik er zou moeten staan. Dat de reden waarom ik die opleiding toch af moest maken ooit duidelijk zou worden."

Terug in Amsterdam maakt hij zijn studieverslagen af. In 2014 haalt hij na zeven jaar opleiding eindelijk zijn vierde streep, en is hij hoofdagent.

De baan die hij dan heeft is een populaire functie onder net-afgestudeerden, maar de personeelsafdeling wil hem niet belonen voor zijn studievertraging. Hij wordt, tegen zijn zin, uitgeplaatst naar CS.

'Niet sexy'
Het basisteam Openbaar Vervoer is een uniek clubje binnen de politie. Waar de meeste agenten via de meldkamer naar een calamiteit gaan, zoeken de mannen en vrouwen van wat vroeger de spoorwegpolitie heette, vooral eigen werk op. "Het is niet sexy, dacht ik. Surveilleren, met handhavers samenwerken - dat soort dingen."

Maar achter die schijnbaar rustig drentelende agenten van het basisteam Openbaar Vervoer, gaat een geheel eigen werkwijze schuil. Constant kijken ze om zich heen, op zoek naar afwijkend gedrag.

Reizigers behoren zich van A naar B te bewegen. Af en toe staat er eens eentje stil, op zoek naar informatie. Of zitten ze op een bankje, halsreikend om zich heen kijkend, een familielid op te wachten. Al die mensen horen bij de 99,9 procent van de bezoekers die De Waal en zijn collega's niet interessant vinden.

Dan zijn er nog de mensen waar De Waal en zijn collega's ook niet zo van opkijken: daklozen, net gearriveerde vluchtelingen, verwarde mensen, verslaafden of zakkenrollers. Elke dag komen ze elkaar tegen, ze horen bij het station.

De Waal leert ook om te kijken naar nóg een categorie: mensen van wie niet duidelijk is wat ze komen doen op het station. Dat is de groep om in de gaten te houden.

Search, Detect, React
Kort na de start van De Waal op CS is in 2015 in Parijs de aanslag op de redactie van het satirische tijdschrift Charlie Hebdo. Van een relatief saaie post voor agenten, verandert ook het Centraal Station in een potentieel terroristisch doelwit.

Hoofdcommissaris Pieter-Jaap Aalbersberg hamert er vaak op dat een aanslag moeilijk kan worden voorkomen, al is er één ding dat de politie wel kan doen: "Trainen, trainen en nog eens trainen."

De meeste agenten op CS hebben de cursus Search, Detect, React gevolgd, een tweedaagse training die zijn oorsprong heeft in het Israëlische veiligheidsapparaat. Hierin staat centraal hoe zij afwijkend gedrag in een menigte herkennen.

"We leven gelukkig niet in rechteloze tijden, dus we kunnen en willen niet zomaar iemand aanhouden bij wie we dat gevoel hebben," zegt De Waal. "Maar niets belet ons om met iemand een praatje te maken om meer te weten te komen."

Denkbeeldige vinkjes
Wat helpt is dat het station permanent veiligheidsrisicogebied is, waar de politie meer bevoegdheden heeft en sneller mensen mag controleren. Op CS leidt die alertheid soms tot twintig 'praatjes' per dag. Dat gebeurt altijd met z'n tweeën; één agent spreekt met de passant in kwestie, de collega blijft om zich heen kijken.

Tijdens zo'n gesprek zet de agent in kwestie denkbeeldige vinkjes. 'Naar wie bent u op weg?' of 'Heeft u het niet warm met zo'n dikke jas aan?' zijn bijvoorbeeld vragen die hij kan stellen. Bij elk antwoord dat niet overeenkomt met wat hij ziet, komt een vinkje.

Meestal is er een logische verklaring waarom iemand daar is, maar soms ook niet. Na een aantal vragen en antwoorden ontstaat een juridische basis om de passant om een ID-bewijs te kunnen vragen.

Iedereen in het team op CS heeft zo z'n eigen specialiteit. De Waal is erg sociaal; hij maakt makkelijk contact met de vaste gasten op het station. Collega Alberto wordt ook wel de wandelende ANPR genoemd, vrij naar de automatische nummerbordscanners van de politie.

"Alberto heeft zich gespecialiseerd in herkenning. Foto's van verdachten prent hij in zijn hoofd, om daar vervolgens de hele dag naar uit te kijken. Dat leidde al tot de aanhouding van veel misdadigers."

Er is collega Fred, die zich op het station soms een wandelende VVV-post voelt en toeristen al na twee zinnen naar de informatiebalie stuurt, maar wel met een glimlach op hun gezicht. En brigadier Mike, coördinator met de dagelijkse leiding. Hij is een oud-militair, die houdt van routine en vaste protocollen.

Mike is zo iemand bij wie de portofoon altijd op zijn rechterborst hangt, zodat hij zijn hoofd niet naar links hoeft te buigen om te praten, als hij iemand in de gaten houdt. De meeste agenten horen dat soort dingen weleens tijdens de opleiding, maar Mike is iemand die dat ook echt doet. Dat is maar goed ook.

Afwijkende blik
Op de bewuste ochtend van de aanslag is het Mike (49) die de verdachte Jawed S. in het oog krijgt. De brigadier heeft net een vroege lunch gehaald bij de Julia's, een pastaketen op het station. Hij draait de ochtenddienst, dus heeft stevige trek.

Zijn belangstelling voor de man die hij ziet rondhangen bij de Starbucks in de Westbuis is echter sterker. De man lijkt naar het plafond te kijken, terwijl daar helemaal niets te zien is. Hij heeft een gespannen gezichtsuitdrukking.

Was het zijn angstige gezicht? Of het onverzorgde baardje? Wat het precies is geweest, weet Mike later niet precies meer. Na het dagelijks scannen van duizenden gezichten wijkt de blik die hij met Jawed wisselt zo af van al die andere, dat hij het niet vertrouwt.

"Graag een politiekoppel ter plaatse in de Westtunnel voor een persoonscontrole," kraakt de stem van Mike om 2 minuten over 11 door Chris' portofoon. Surveillant Arnoud (25), een ongewapende politieman die met hem oploopt, beantwoordt de oproep. Samen lopen ze de roltrap af, Mike tegemoet.

Slokje koffie
Een paar momenten later ligt de verdachte bloedend op de grond. Want terwijl Chris achter de verdachte aan begon te rennen, bleef Mike bij de lift staan. Hij hoort de schreeuw, ziet dat de man met een mes in zijn hand aan de andere kant van de liftschacht weer opduikt en trekt ook zijn wapen. Hij legt een vuurlijn aan, waarbij hij de voorbijrennende verdachte volgt met de loop van zijn Walther P99Q.

Keihard brult hij dat de verdachte zijn mes moet laten vallen. Geen reactie. Hij moet even wachten met schieten, want Jawed loopt op dat moment langs de etalage van de Starbucks, waarachter mensen koffie zitten te drinken. Als de verdachte een witte pilaar passeert op vijf meter afstand, vuurt hij. Het tweede schot raakt de verdachte in zijn middel, hij valt neer.

Het gaat zo snel dat sommige passanten nog rustig een slokje koffie nemen, terwijl ze in zich opnemen wat er gebeurt. Door de val glijdt het bebloede mes uit zijn handen, in de richting van Arnoud. Met zijn voet schuift hij het weg. Op foto's, die van de gebeurtenissen zijn gemaakt, is een eenzaam bakje pasta te zien dat koud staat te worden op de grond.

Vaak denken de agenten van het Team Openbaar Vervoer terug aan een nachtelijke oefening op CS, een paar maanden voor de aanslag. Er werden toen diverse rampscenario's nagebootst, waaronder een terrorist die plotseling om zich heen begon te steken. Een van de weinige verschillen was dat de man in de oefening
een hakbijl als wapen gebruikte, terwijl Jawed S. een mes bij zich had.

Rodeknopprocedure
De Waal: "De handelingen die ik moest verrichten, zoals het trekken van mijn wapen, gingen heel vloeiend, ondanks de stress van het moment. Het leek in mijn spiergeheugen te zitten. Het ging allemaal precies zoals casus één uit de oefening."

Terwijl Chris de Waal de verdachte onder schot houdt, doet coördinator Mike een noodoproep voor directe assistentie. De rodeknopprocedure van de politie Amsterdam wordt gestart, in de hele regio gaan de alarmbellen af.

Maar de schoten hebben enkele collega's in de buurt al gealarmeerd. Toevallig zijn het twee collega's die ook een basale training explosievenherkenning hebben gehad, om te kunnen inschatten of achtergelaten bagage op het station gevaarlijk is of niet. Zij besluiten dat het veilig genoeg is om de rugzak weg te schuiven.

Terwijl de verdachte in een vreemde taal stamelend op de grond ligt, zijn er continu twee dienstwapens op hem gericht. Even later doet Chris een setje plastic handschoenen aan en knielt bij hem neer, om het bloeden te stelpen. Ook surveillant Arnoud blijft.

Versterking
Eigenlijk is het de bedoeling dat al het ongewapende personeel na een melding van een geweldsincident, direct terugkeert naar het bureau op perron 2a. Maar nadat het schieten is gestopt, loopt Arnoud op het eerste slachtoffer af, om eerste hulp te verlenen.

Een andere agent helpt de tweede gewonde, die in zijn arm is gestoken. Er is een slagader geraakt, maar door een tourniquet aan te brengen om de bovenarm wordt het bloeden net op tijd gestelpt. Waarschijnlijk is daarmee het leven van de tweede gewonde gered.

Als versterking arriveert, loopt Chris terug naar het bureau. Bij binnenkomst begint hij te trillen. Hij belt kort met zijn vrouw - "Ik ben veilig, lieverd." Mike is daar dan ook al, rustig als altijd. In aanwezigheid van een collega praten ze over wat er is gebeurd.

Niet te gedetailleerd, want omwille van het gebruikelijke onderzoek na incidenten waarbij een dienstwapen is gebruikt, mogen betrokken agenten hun verhalen niet onderling afstemmen. Chefs komen langs, en nog hogere bazen, om schouderklopjes te geven.

Pas als Chris de Waal de volgende dag langs de lijn staat bij de voetbalwedstrijd van zijn zoon, bij WVHEDW, daalt in wat er is gebeurd. "Dit was het dus, hier heb ik het voor gedaan."

De namen van de politieagenten zijn gefingeerd, ter bescherming van hun identiteit.