Amsterdamse acteur in Russische blockbuster van 'Hollywood-niveau'

De laatste gedachten van de Oostenrijkse SS'er Josef ­Vallaster waren gevuld met plezier over een nieuwe leren jas.

Enkele Joodse gevangenen van concentratiekamp Sobibor lokten de Scharführer (groepsleider) naar de kleermakersbarak om hem de mantel te laten passen. De kleding beviel de ijdele Vallaster zo goed dat hij voor zijn echtgenote een jas in dezelfde stijl verordonneerde. Enkele minuten later was hij dood.

Het moordplan, in detail nagespeeld in de film Sobibor, betekende het begin van een van de weinige geslaagde ontsnappingspogingen uit de geschiedenis van de vernietigingskampen van de nazi's. Een kleine groep Russische en Poolse Joden plande de uitbraak in het diepste geheim en zette hem op de middag van 14 oktober 1943, komend weekend 75 jaar geleden, in gang.

Met buitgemaakte wapens lukte het de groep om elf SS'ers en enkele Oekraïense kampbewaarders te doden en een van de toegangspoorten te openen. Zo waagden zo'n zeshonderd Joden hun kans om te ontkomen aan een ­zekere dood in een van de gruwelijkste vernietigings­kampen uit de Tweede Wereldoorlog.

Heldendaad
Van hen werd al tijdens de vluchtpoging ongeveer de helft gedood. Van de ontsnapte gevangenen werd al snel bijna tweederde weer opgepakt en vermoord. Uiteindelijk overleefden 58 Sobiborontsnappers de oorlog, onder wie twee Nederlanders.

Het verhaal van de vlucht werd in 1987 al eens verfilmd in Escape from Sobibor, toen met Rutger Hauer in de rol van de leider van de opstand: de Joodse Rode Legerofficier Alexander 'Sasha' Pechersky. Zijn heldendaad is nu opnieuw in een film vervat, eentje van Russische makelij.

De Amsterdamse acteur Joshua Rubin speelt een kleine rol als Joodse juwelier die met zijn echtgenote en zijn ­compagnon naar Sobibor wordt gedeporteerd. Rubin speelde zijn rol in het Litouwse Vilnius, waar de Russische crew het concentratiekamp nauwkeurig en bijna op ware grootte nabouwde. Daar werkte hij onder leiding van ­regisseur Konstantin Khabensky, die ook de hoofdrol van de leider van de ontsnapping speelt. Khabensky is een van Ruslands bekendste acteurs.

5 miljoen dollar
De film heet in de nieuwe versie Sobibor en kent met ­Christopher Lambert (Highlander) ook een acteur van Hollywoodfaam. Sobibor bleek in eigen land afgelopen ­zomer een regelrechte blockbuster die ruim vijf miljoen dollar opbracht.

Ongetwijfeld tot grote vreugde van de ­belangrijkste financier van het project: de Russische staat. "Ons is verteld dat het geld direct van het ministerie van Patriottisme is gekomen," zegt acteur Rubin. "Het was een ontzettend professioneel geleid en groots opgezet ­project."

Dat bleek al na de uitnodiging voor de auditie. "Ik werd op hun kosten naar Litouwen gevlogen en van het vliegveld opgehaald. Dat gebeurt me nooit. De screentest was in een groot hotel met een grote crew. Dit was Hollywood-niveau, dat zag ik meteen. Alles was perfect geregeld. En zo was het tijdens de opnames, nu alweer twee jaar geleden, opnieuw."

Hoewel de film de historische feiten rondom de uitbraak vrij nauwgezet volgt, valt het sommige kenners op hoe de Russen de inhoud hebben 'ver-Rust.'

Volgens de Israëlische archeoloog Yoram Haimi - betrokken bij de opgraving van de resten van Sobibor (dat uiteindelijk door de nazi's werd ontmanteld om bewijzen van de gruwelen te vernietigen) - hebben de Russen zich het verhaal van de opstand van hun landgenoot Pechersky toegeëigend. "Hij deed wat hij deed omdat hij een Jood was die wilde overleven, niet omdat hij streed voor Moeder Rusland," zei hij tegen de The Times of Israel.

In de film merkt een van Pechersky's medestanders op dat de opstandelingenleider 'zijn hart vol van Stalin' heeft. Een wel erg vrije interpretatie van de feiten, menen historici. En extra wrang omdat Pechersky juist in eigen land na de oorlog geen erkenning kreeg voor zijn heldendaad.

Militaire onderscheiding
Sterker: Stalin verbande hem in 1947 naar de Goelag, ­tijdens zijn eigen campagne tegen Joden met te nauwe banden met het Westen. Pechersky overleefde ook de tweede werkkamphel, kwam na een jaar vrij en overleed uiteindelijk in 1990 op tachtigjarige leeftijd.

Pas recentelijk lijkt Rusland het verhaal van de heldendaden in Sobibor te hebben ontdekt. In 2016 kende president Poetin Pechersky een hoge militaire onderscheiding toe. Samen met premier Netanyahu van Israël woonde hij in mei van dit jaar een Sobiborherdenking bij in Moskou. De film Sobibor verscheen in dezelfde maand en trok massa's mensen naar de bioscoop. Zij zien een film waarin bij de Duitse soldaten zonder uitzondering gewetenloze sadisten zijn.

Naar westerse maatstaven oogt de film rauw, hard en bloederig. "Er wordt weinig aan de verbeelding overgelaten," zegt Rubin. "Die stijl is waarschijnlijk anders dan de Nederlandse, ja. Het is behalve een drama duidelijk ook een actiefilm geworden. Misschien dachten de film­makers zo meer kijkers te trekken."

Over de gedachte achter de investering van de Russische staat zegt de acteur: "Die zal ongetwijfeld zijn geweest: ­kom, we laten iedereen zien hoe goed we toen waren." Hij voelt zich niet gebruikt voor propagandistische doeleinden. "Ik denk daar eerlijk gezegd weinig bij na. Ik ben daar om te acteren. Zolang een film niet keihard liegt, speel ik gewoon mijn rol. Het verhaal op zich is waar; de details zijn aangevuld. Voor de film geldt: based on a true story."

Op dezelfde neutrale manier benaderde Rubin zelf het verhaal over de gruwelen tegen de Joden. "Ik ben Joods, maar mijn familieleden brachten zichzelf voor het begin van de oorlog in veiligheid. Ze vluchtten naar Zuid-Afrika en Israël."

"Op de set vroegen andere acteurs me naar verhalen over de kampen, omdat ik Joods ben. Maar mijn familie heeft die kampen nooit gezien. Daarbij: ik kwam daar om te acteren, om lol te maken met mijn tegenspelers. Ik ben geen type dat zich graag in het verleden verdiept, ik leef met de dag."

Oscarinzending
Rusland zond het Holocaustepos onlangs in als nationale kandidaat voor de Oscars in de categorie Beste niet-­Engelstalige film. Levert het oorlogsdrama Rubin, die in ­Nederland kleine rollen speelde in Penoza en Flikken Rotterdam, straks internationale roem op?

"Als de film werkelijk wordt genomineerd, zou dat - hoe formuleer ik dit ­tactisch? - me echt verbazen. Maar dit is de eerste keer dat een film waarin ik speel is ingestuurd voor de Oscars. Dat vind ik al leuk genoeg."

Lonkt er dan wellicht wel een doorbraak in de Oost-Europese cinema voor Rubin? Hij heeft vooralsnog geen geluiden in die richting gehoord. "Zo'n historisch drama was voor mij de eerste keer. Het is niet mijn favoriete genre. Ik voel me prettiger bij horror of comedy. Lekker nep allemaal. Deze maand ga ik aan de slag bij een Belgische zombiefilm, Yummy heet die. Maar de Russen mogen me daarna altijd bellen, hoor."

Sobibor draait vanaf woensdag in bioscopen in Alkmaar en Den Haag.